قنات زارچ ؛میراث ایرانی ممتاز یونسکو را بشناسید - چای قند پهلو

به گزارش خبرنگاران ، قنات زارچ، طولانی ترین قنات دنیا است که در زارچ یزد واقع شده و امسال در رقابت دستیابی به جوایز آسیا و اقیانوسیه یونسکو 2022 برای حفاظت از میراث فرهنگی جایزه ممتاز را از آن خود کرده است.

قنات زارچ یزد، جاذبه ای به وسعت یک شهر، در زیر خاک های یزد دارد که قرن ها آّب مورد نیاز مردم این خطه کویری را تامین کرده است.

می گویندساخت این قنات سالیان سال طول کشیده و چندین نسل در حفاری آن با دست های خالی و امکانات بسیار کم نقش داشته اند.

قنات باغ زارچ در سال 2016 با طول 90 کیلومتر، به عنوان طولانی ترین قنات دنیا در میراث دنیای یونسکو ثبت دنیای شد و سالانه پای گردشگران ایرانی و خارجی زیادی را به یزد باز می کند.

بر اساس شواهد و بررسی های مختلف، ساخت قنات زارچ یزد به 3000 سال قبل و دوران ساسانیان و زرتشتیان می رسد. قدمت این قنات، آن را به یکی از جاهای دیدنی یزد تبدیل کرده است. در گذشته شهرهای کویری به خاطر تامین آب مورد نیاز خود به سراغ ساخت قنات و کاریز رفتند. سازه های آبی مثل قنات از اختراعات ایرانیان به شمار می رود که شواهد مهمی از پیشینه تاریخی، اجتماعی و فرهنگی به مردم امروز ارائه می کند.

در سال های گذشته آب دهی قنات بیش از 150 لیتر در ثانیه بوده است؛ این میزان آب با میانه سرانه مصرف آب یک فرد در روز برابری می کند که شامل آب مورد نیاز فرد برای آشامیدن، استحمام، ظرفشویی و… می شود.

اما حالا! آب دهی قنات زارچ در حال حاضر چیزی حدود 25 لیتر در ثانیه است؛ توسعه شهر یزد، ساختمان سازی در نواحی مربوط به قنات و حفر بی رویه چاه های مختلف در حریم قنات باعث شده که قنات باغ زارچ دیگر مانند گذشته پرآب نباشد اما هنوز هم جهت مصارف کشاورزی و آبیاری مور استفاده قرار می گیرد.

قنات زارچ یزد به طول 90 کیلومتر و با بیش از 1215 حقله چاه (به این حلقه چاه، میله نیز گفته می شود.) در مسیر خود، یکی از شگفتی های ساخته دست بشر است که در زیر زمین قرار گرفته است. دنیای زیرزمینی این قنات، هر گردشگری را شگفت زده خواهد کرد.

رشته قنات ها معمولا ساختار یکسانی دارند. هر قنات از شاخه اصلی و فرعی تشکیل شده و دارای بخش آب انبار برای ذخیره آب و پایاب برای دسترسی به آب جاری است. قنات زارچ یزد که در عمق 86 متری زمین حفر شده است، دارای سه شاخه جداگانه به نام های شیرین، شور و ابراهیم خویدکی است. در شرایط فعلی فقط شاخه شور فعال است و شاخه های دیگر به خاطر افت سطح آب های زیرزمینی خشک شده اند.

آب شاخه شور، واقعا شور است و برای همین هم به نام شاخه شور شناخته می شود. علت این شوری، مادرچاه این شاخه است که در منطقه آب شور قرار گرفته است. جالب است بدانید که آب این شاخه از قنات زارچ یزد کیفیت کم تری نسبت به شاخه های دیگر داشته است. شاخه شور با طولی نزدیک به 72 کیلومتر، از پایاب مسجد جامع می گذرد؛ پایاب مسجد جامع با 60 پله به آب قنات دسترسی دارد.

در تمام مسیر قنات زارچ یزد، نورگیرهایی واقع شده است که بخشی از سازه هستند و نقش مهمی در ساختار آن دارند. یکی از نکات جالب درباره این قنات سطح مقطع مربع شکل آن است؛ تمام قنات ها سطح مقطع دایره ای یا بیضی شکل دارند اما سطح مقطع قنات باغ زارچ مربعی است.

شاخه شیرین پس از عبور از خیابان امام و خانه صدری ها، از حمام محمدیه، کوچه مشروطه و حسینیه وقت الساعت گذشته و در خیابان مسجد جامع به مسیر خود ادامه می دهد تا به بقعه سید رکن الدین و حسینیه وقت الساعت می رسد. در سال 1340 پایاب میدان وقت الساعت طی عملیات حفاری کشف شد و مدتی مورد استفاده قرار گرفت اما اواخر همان سال به دلایل مختلف، این ورودی با خاک پوشانده شد و دیگر اثری از آن باقی نمانده است.

درباره همسر قنات

هر منطقه و شهری رسم ورسوم های خاص خودش را دارد که شاید حالا دیگر در میان مردم رایج نباشد اما نقل سینه به سینه این رسوم و مراسم ها برای گردشگران جالب خواهد بود. یکی از این مراسم های عجیب، ازدواج قنات در یزد بود!

در زمان گذشته وقتی آب دهی قنات کم می شد یا با مشکل خشکسالی روبرو می شدند، این مشکل را با ازدواج آن قنات برطرف می کردند. طی این مراسم، یکی از زنان بیوه روستا را در مراسمی شبیه به مراسم ازدواج به عقد قنات در می آوردند؛ این زن تا سرانجام عمر همسر قنات محسوب می شد!

تمام هزینه های همسر قنات ، به وسیله صاحبان قنات پرداخت می شد و این مورد نیز بخشی از هزینه های قنات مثل لایروبی، بازسازی و… محسوب می شد. طبق پژوهش های اجرا شده، آخرین همسر قنات نزدیک به 40 سال گذشته از دنیا رفته و سال ها است که دیگر چنین مراسمی در یزد برگزار نشده است.

جالب است بدانید که دو آسیاب آبی در مسیر قنات زارچ یزد وجود دارد: آسیاب وزیر و آسیاب کوشکنو. این قنات در مسیر حرکت آب، دو آسیاب را به حرکت در می آورد که هر کدام از این آسیاب ها هم نوعی میراث تاریخی به شمار می روند و در حال بازسازی هستند.

ساختار آسیاب آبی به شکلی بوده که ابتدا آب وارد تنوره می شد. با بسته شدن شیر آسیاب، آب پشت تنوره جمع می شد و با باز شدن شیر، فشار آب موجب چرخیدن توربین و حرکت سنگ زبرین روی سنگ زیرین می شد. این حرکت سنگ ها روی هم، گندم را به آرد تبدیل می کرد.