فهرست سیاه انگلیسی ها از تاجران ایرانی
به گزارش چای قند پهلو، در عین حال عده ای از ملیون ایرانی، برای نجات کشور از اشغال بیگانه، و برای مقابله با پیش روی روس ها تا نزدیکی تهران، با هم متحد شدند و با تشکیل حکومت موقت در کرمانشاه، با قشون روسی در صفحات غرب ایران، وارد جنگ شدند.
مطالبی که در این گزارش آمده اند، از مجموعه نامه های تجارت خانه حاجی رحیم اتحادیه ابن حاجی لطف علی اتحادیه و پسران تهیه شده است. متاسفانه، چون مقداری از آن ها در طول زمان از بین رفته، جزئیات قضیه تا حدی مبهم است، ولی چه بسا با رجوع به بایگانی سفارت یا وزارت خارجه انگلیس، برخی از این نقایص برطرف شود.
فهرستی که به لیست سیاه ایران معروف بود، فهرستی بود که انگلیسی ها در دوران جنگ جهانی اول تهیه کردند و شامل نام عده ای از تجار ایرانی و شرکت های خارجی و داخلی بود که با دشمنان انگلیس، به خصوص آلمانی ها، معاملاتی داشتند.
این فهرست، مخفی نبود، چنان که در 22 آوریل 1916 کنسول انگلیس، به حاجی رحیم اتحادیه نوشت که فهرست جدیدی برای مطالعه همه مردم عالم در کنسول گری های آن دولت آماده است. اولین فهرستی که در دست ما است، تاریخ 20 مارس 1916 را دارد.
یکی دیگر در سوم فوریه 1917 برای حاجی رحیم ارسال شده بود و فهرست سوم بدون تاریخ است. البته اسم هایی که در این فهرست ها هستند، تا حدی با یکدیگر مغایرت دارند و اسامی برخی از اشخاص به مرور حذف شده اند. اولین فهرست آن ها در پایان مقاله آمده است.
اشخاصی که اسامی شان از فهرست حذف می شد، یا از در سازش با انگلیسی ها درآمده بودند، یا از پیشرفت آلمانی ها مایوس شده بودند، یا در منطقه نفوذ انگلیس قرار داشتند و ناچار بودند تعهد بسپارند با آلمانی ها مبادلاتی نکنند.
در آغاز جنگ جهانی اول، با وجود اینکه ایران بی طرفی خود را اعلام کرد، روس ها که در کار اشغال شمال کشور بودند، با عثمانی ها که برای مقابله با روس ها وارد خاک ایران شدند، در شمال و غرب ایران به جنگ پرداختند، انگلیسی ها، هم در بصره و هم در جنوب ایران، قوا پیاده کردند تا هم از تشکیلات نفت محافظت کنند، و هم از فعالیت کنندگان آلمان که از کرمانشاه وارد ایران شده و در برخی نقاط این کشور مشغول فعالیت ضد انگلیسی ها، به خصوص در بین عشایر بودند، جلوگیری کنند.
بین ایرانیان، افراد بسکمک بودند که آشکارا یا مخفیانه با آلمانی ها همکاری داشتند و به آن ها کمک می رساندند، به امید اینکه دست دشمنان دیرینه ایران، انگلیس و روسیه را از ایران کوتاه کنند. موفقیت های آلمان در اروپا نیز که اخبار آن کم و بیش به ایران می رسید و توسط عمال آن ها شایع می شد، مشوق ایرانیان بود. برخی از عمال آلمانی، که در ایران معروف بودند و فعالیت بسیار می کردند، واسموس، سوگمایر، زایلر، پوگین، نیدرمایر و عده ای دیگر بودند.
پرنس رویس، سفیر آلمان نیز در پایتخت دست از فعالیت نمی کشید. در تابستان 1915 م، فعالیت این دسته به طوری نتیجه بخشید که اصفهان، شیراز، یزد و کرمان، تحت نفوذشان درآمد و با کمک ایرانیان، قدرت انگلیس، برای مدتی، در بنادر جنوب محدود شد.
در عین حال عده ای از ملیون ایرانی، برای نجات کشور از اشغال بیگانه، و برای مقابله با پیش روی روس ها تا نزدیکی تهران، با هم متحد شدند و با تشکیل حکومت موقت در کرمانشاه، با قشون روسی در صفحات غرب ایران، وارد جنگ شدند.
در پاسخ به این پرسش که مخارج این گونه فعالیت ها از چه منبعی تامین می شد، باید گفت دو بانک موجود، بانک استقراضی و بانک شاهنشاهی، در دست روس ها و انگلیسی ها بودند و آلمانی ها به هیچ وجه از این راه نمی توانستند تامین اعتبار کنند.
بنابراین، ناگزیر بودند پول فراوان همراه داشته باشند یا از هواخواهان خود، با قول و قرار های کمک و...، قرض بگیرند. توضیح مفصل این مطلب در فعالیت های واسموس آمده است. به گفته ژنرال سرپرسی سایکس، در برخی موارد عمال آلمانی به زور مبالغ هنگفتی از شعب بانک شاهنشاهی می دریافتد.
یک راه دیگر هم وجود داشت و آن استفاده از منابع داخلی، با زد و بند های مخفی بود که توضیح آن خواهد آمد. داد و ستد ها و مبادلات اقتصادی و ارزی در ایران اکثرا توسط بانک شاهنشاهی که در حقیقت یک بانک خارجی بود، صورت می گرفت و سرمایه داران ایرانی، سرمایه هایشان را از طریق این بانک به کار می انداختند. البته نباید فراموش کرد که اغلبشان سرمایه های هنگفتی نداشتند.
با وجود شرایط نامساعد، که مانع پیشرفت اقتصادی و رشد سرمایه در ایران بود، از 1305 هـ. ق به بعد، شرکت های بسکمک در ایران تاسیس شد که چه در داخل و چه در خارج ایران، وارد معامله شدند.
مانند شرکت های بازرگانی مسعودی و اسلامی در اصفهان، جهانیان و جمشیدیان و منصوری در یزد، و شرکت تجارتی فارس در فارس؛ شرکت تومانیانس، یکی از شرکت های بزرگ بود که هم تجارت، و هم بانکداری می کرد. شرکت حاجی ملک التجار نیز از شرکت های بسیار معتبر به شمار می رفت.
در همان سال شرکتی به نام شرکت اتحادیه، توسط حاجی مهدی کوزه کنانی و برادران و حاجی سید مرتضی صراف تبریزی و حاجی لطف علی که از صرافان و بازرگانان معروف تبریز بود، تشکیل شد. این شرکت در مدت کوتاهی، با موفقیت از رقبای سرسخت بانک شاهنشاهی و بانک استقراضی شد. مردم هم از آن پشتیبانی کردند. ولی بعد از تقریبا 10 سال، تعطیل شد.
حاجی لطف علی که کننده شرکت در تهران بود، نام این شرکت را روی شرکت خصوصی خود گذارد و نام خانوادگی اش را از آن گرفت. پس از فوت او، شرکت به پسرش حاجی رحیم اتحادیه واگذار شد. این شرکت، تجارت کالا نمی کرد و چه در داخل و چه در خارج از کشور، صرافی می کرد و با انگلیس، فرانسه، روسیه، هند، ترکیه و به خصوص عتبات و عربستان- به خاطر زوار و حجاج- مبادلات اقتصادی بسیار داشت.
در آغاز جنگ جهانی اول، حاجی رحیم اتحادیه، با آلمانی ها قرارداد مخفیانه ای بست که طبق آن، آلمانی ها در خارج به اتحادیه ارز می فروختند و او در ایران پول رایج کشور را به عمال آن ها می پرداخت. این مبادلات تا سه ماه ادامه داشت و در این مدت، انگلیسی ها متوجه شدند مقدار بسیار زیادی ارز در خارج به حساب تجارت خانه اتحادیه پرداخت می شود و به زودی توسط یکی از عواملشان، به کشف قضیه نائل شدند.
با افشای ارتباط اتحادیه با آلمانی ها، طولی نکشید که انگلیسی ها نام تجارت خانه اتحادیه را در فهرست سیاه گنجاندند و تمام دارایی او را در انگلیس و بمبئی توقیف کردند؛ ضمناً به اتباع خود قدغن کردند که با آن تجارت خانه معامله نکنند.
در مورد عقاید سیاسی اتحادیه اطلاعی نداریم و به درستی معلوم نیست چه عاملی باعث گرایش او به آلمانی ها شد. شکی نیست تجارت خانه از این معامله سود می برد، ولی اینکه انگیزه او فقط مادی بود یا از اعتقادات سیاسی اش سرچشمه می گرفت، به طور دقیق مشخص نیست.
در هر حال در ماه ربیع الاول 1334 اتحادیه توسط وکیل خود، دکتر آقایان، با سفارت انگلیس تماس گرفت تا راه حلی برای این قضیه بیابند.
نامه ای در دست است که در تاریخ 18فوریه، ربیع الثانی همان سال، از طرف سفارت، خطاب به آقایان نوشته شده و در آن سفارت به نامه ماه ژانویه اتحادیه اشاره و اظهار می کند دولت بریتانیا حاضر است منع معامله اتباع خود با اتحادیه را لغو کند، به طوری که او بعد از این بتواند مانند سابق به کار خود ادامه بدهد، به شرطی که اولا آقای اتحادیه متعهد شود از این تاریخ با تمام تجارت خانه ها و شرکت ها یا اشخاصی که در ایران و خارج، زیر نفوذ دشمنان دولت انگلیس هستند، معامله نکند.
ثانیا اگر شرط مزبور را کاملا مراعات نکند، سرمایه تجارت خانه که در دست اولیای امور حکومت هند و بریتانیا است، ضبط خواهد شد، بدون اینکه اتحادیه حق شکایت داشته باشد. ثالثا در صورتی که اتحادیه بدون قید و شرط چنین قراری را بپذیرد، باید با یک سند قطعی صریح به سفارت اطلاع بدهد که شرایط مزبور را قبول دارد.
امضا کننده صاحب تجارت خانه حاجی رحیم، حاجی لطف علی اتحادیه و پسران مقیم تهران ایران متعهد می شود از اینکه از کلیه معاملات و تحویلات تجارتی با تجارت خانه ها و شرکت ها یا اشخاصی که خواه در ایران، خواه در خارجه هستند و تحت نفوذ دشمنان اعلی حضرت پادشاه انگلستان هستند، پرهیز و اجتناب کند.
مطابق فهرست تهیه دیده سفارت انگلیس، من به عنوان وثیقه و ضمانت در لندن و بمبئی مجموع 20 هزار لیره انگلستان به قرار ذیل:
هفت هزار در بمبئی و سیزده هزار در لندن می گذارم که هرگاه به اخطار دولت اعلی حضرت پادشاه انگلستان تعهدات مذکوره من کاملا مرعی و معمول نشود، دولت انگلستان حق خواهد داشت این بیست هزار لیره را موافق میل و نفع خویش ضبط کرده و بدون آن که حق شکایتی داشته باشم.
من مجاز و مختار خواهم بود وجه مزبور را نقد یا به عنوان استقراض انگلیس یا موتلفین در بانک گذارده و مشخص جنس و وجه آن به واسطه بانک مناسب به عمل آمده و اعضای اداره راجعه دولت انگلیس تصویب خواهد کرد.
به علاوه در آتیه من حق خواهم داشت مانند سابق در لندن یا در بمبئی یا فقط در یکی از این دو شهر وثیقه مذکوره بگذارم. هرگاه تصادفا اسم یکی از عاملین و مخبرین، در فهرست بد معرفی و قلمداد شود، سفارت انگلیس پنج روز از تاریخ تسلیم این ورقه به تجارت خانه من مهلت خواهد داد که تجارت خانه من خبر بدهد به سفارت اسم یا اسامی آن هایی که روابط تجارتی داشتند و مختار خواهم بود با اقامات لازمه بتوانم تسویه حساب کرده قطع روابط تجارتی بکنم.
سفارت انگلیس در تهران پس از دریافت این تعهدنامه امر خواهد داد که تمام وجوهات توقیف شده مرا آزاد کرده و ممنوعیت معاملات تجارتی را با اتباع خویش خواهد برداشت.
تهران، نهم مارس 1916
در دوم جمادی الاول، اتحادیه متعهد شد گزارش روزانه ای از معاملات خود به سفارت بفرستد، مبادا ندانسته با اشخاصی وارد معامله شود که در زمره فهرست سیاه هستند. اتحادیه اعلام می کند به کنندگانش در بمبئی و لندن دستور داده مبلغ 20هزار لیره به ماموران انگلیس بپردازند.
در ششم همان ماه، اتحادیه نامه ای رسمی به سفارت می نویسد و تعهدات ذیل را به عهده می گیرد: اولا متعهد می شود با عمال یا شرکت ها یا اشخاص مقیم ولایات ایران یا خارجه که از دشمنان دولت انگلیس محسوب می شوند، معامله مستقیم یا غیرمستقیم نکند.
ثانیا مبلغ 13هزار لیره در لندن و 7هزار لیره در بمبئی به وثیقه می گذارد تا در صورتی که او به تعهدش عمل نکند، اولیای دولت انگلیس حق داشته باشند این مبلغ را ضبط کنند، بدون اینکه او بتواند شکایت کند. ضمناً اتحادیه 5 روز مهلت می خواهد تا اسامی مشتریان و مخبران و عاملانش را به سفارت تقدیم دارد.
در پایان درخواست می کند انگلیسی ها پس از این به اتباع خود اجازه دهند مانند سابق با وی معامله کنند و وجوه وی را که به حکم دولت انگلیس توقیف شده، آزاد کنند.
در همان روز منشی سفارت اطلاع می دهد تعهدنامه اتحادیه دریافت شده و مورد قبول است. ضمناً فهرست اشخاص و شرکت های مظنون را در اختیار وی می گذارند، با این توضیح که هرگاه تغییری در این فهرست پیدا شود، از طرف کنسولگری منتشر شود، ولی درباره درخواست او مبنی بر اینکه پول هایش از توقیف آزاد شوند، جوابی نمی دهند.
همین قدر اطلاع می دهند که مبلغ 13هزار لیره ای را که او حواله کرده، در لندن دریافت کرده اند و نامش از فهرست سیاه حذف شده است و از این پس می تواند معاملات خود را در حدود تعهدنامه از سر بگیرد. اوضاع سیاسی ایران در این زمان، در نوسان بود.
پس از شکست انگلیسی ها در کوت العماره در جمادی الثانی 1334 و پیشروی عثمانی ها به سوی ایران و امکان ورود آن ها به تهران، بار دیگر هیات دولت در فکر ترک پایتخت افتاد. اتحادیه با نگرانی از اوضاع، به سفیر انگلیس، مارلینگ، می نویسد در صورت پیشرفت عثمانی ها و امکان خروج سیاستمدار ها از تهران وضع او بسیار وخیم خواهد شد و او با داشتن مشغله و گرفتاری های بسیار نمی تواند پایتخت را ترک کند و در چنین وضعی، به خاطر قراردادی که با انگلیسی ها دارد، عثمانی ها و آلمانی ها او را یاغی محسوب خواهند کرد.
در نتیجه، امکان دارد همه دارایی اش توقیف شود و از هستی ساقطش کنند یا او را وادار کنند که با آن ها معاملاتی کند، درحالی که این امر، مخالف تعهدات وی نسبت به دولت انگلیس خواهد بود و سفیر آن دولت می تواند بعدا او را مجازات کند.
او با در نظر دریافت این وضع، پیشنهاد می کند انگلیسی ها حمایتش کنند و هر قراری برای بانک شاهنشاهی می گذارند، شامل حال او نیز بشود و اگر بانک قرار باشد تهران را ترک کند، همراه آن ها از تهران برود، یا آنکه در صورت اشغال تهران، تعهد وی را منتفی بدانند و ضمناً اضافه می کند اگر او تهران را ترک نکند، شرکت های تومانیانس و استیونس معاملات و کار های خودشان را به او خواهند سپرد.
روز بعد سفارت به وی اطلاع داد سفیر نمی تواند بدون اجازه دولت تعهدنامه او را باطل بشمارد، ولی در صورت اشغال پایتخت، باید ثابت کند عهدشکنی او کاملا تحت فشار اجرا شده و مخالفت با دشمن هم از عهده او خارج بوده است.
تهدید عثمانی ها چندان طولی نکشید و پس از شکست کوت العماره و فتح انگلیس، عثمانی ها مجبور شدند خاک ایران را ترک کنند و از آن پس قدرت عثمانی ها رو به ضعف نهاد و بر قدرت انگلیسی ها روزبه روز افزوده شد.
انقلاب کبیر روسیه نیز میدان را موقتا برای انگلیسی ها خالی کرد و حضرات در ایران فعال مایشاء و صاحب قدرت مطلق شدند. از این زمان به بعد نیز آن ها تجارتخانه اتحادیه را همچنان زیرنظر داشتند و گهگاه اطلاع می دادند نام چه کسانی از فهرست سیاه خارج شده است.
در 20 جمادی الثانی 1334 نام حاجی عبدالرحمان شیرازی، رئیس شرکت تجارتی فارس را از فهرست حذف کردند، بدون اینکه خود شرکت را آزاد کنند. در همان ماه، نام صادق افشار یزدی را از فهرست حذف کردند و در 20 رجب به اتحادیه اجازه دادند با حاجی محمد و حاجی عبدالحسین تهرانی تسویه حساب کنند، چون قبل از اینکه نامشان در فهرست قرار گیرد، معاملاتشان انجام شده بود.
در 21 شعبان 1334، اتحادیه می پرسد با توجه به اینکه شنیده است امین التجار اصفهانی از فهرست حذف شده است، آیا می تواند با او معامله کند یا نه. به او پاسخ داده می شود نام میرزا احمد و میرزا آقای اصفهانی از فهرست خارج شده، ولی هنوز به امین التجار مظنون هستند.
در ماه شعبان 1335 حاجی مهدی سمسار اصفهانی از فهرست خارج می شود، ولی انگلیسی ها در نامه دیگری به اتحادیه می نویسند هنوز سفارت نمی تواند درباره او کاملا مطمئن باشد. در مورد حاجی ابراهیم اسکو، اتحادیه واسطه می شود که اجازه معامله به او بدهند.
انگلیسی ها جواب می دهند این کار به شرطی مقدور است که 8هزار لیره در لندن وثیقه بگذارد. در ربیع الثانی 1335، اتحادیه کسب اجازه می کند که مبلغ 50 هزار فرانک، به حساب امیربهادر، به سوئیس بفرستد. سفارت اجازه را مشروط به این می کند که امیربهادر متعهد شود این مبلغ را به نفع دشمنان انگلیس مصرف نکند.
19 اکتبر
سفارت اعلیحضرت بریتانیا
متعاقب مذاکرات آووکای بنده مسیو آقایان، در روز قبل، من افتخار دارم خاطر شریف را به مرقومات ذیل مستحضر سازم:.
چون به رحمن شیرازی بمبایی متجاوز از یکصد هزار روپیه رسانده بودم، بنابراین از عبدالرحمن شیرازی در شیراز کمپانی فارس خواهش کردم برواتی به بمبئی تهیه نماید.
بروات مذکور، به واسطه کمپانی فارس کشیده، ولی به نظر می آید که به رحمن قدغن کرده اند از اینکه وجوه آن را کار سازی دارد و این مساله سبب مرجوعی و پروتست بروات خواهد شد، چون این بروات از بابت اتحادیه کشیده شده، این است که من مجبور خواهم شد که آن را قران کار سازی نمایم و این مساله باعث یک ضرر چند هزار به جهت تنزل مظنه تسعیر برای من خواهد شد.
من با حاجی عبدالرحمن شیرازی، مثل یک کمپانی فارس مخصوص به خود رفتار کرده و، چون اسم او از سیاهه محو شده و تمام مراسلات او بدون عنوان چاپی بالای کاغذ ها به امضای شخصی وی است، لهذا هیچ گونه ایراد و سوءظن قانونی در شخص مشارالیه نیست، چنانچه بانک شاهی میانه بنده و کمپانی فارسی قبول نمود که واسطه حواله و ایصال وجوه بشود.
چنانچه در 5 سپتامبر در بانک 20هزار روپیه خریده ام که باید رحمن بمبایی کمپانی فارس شیراز کار سازی دارد. من خود را ناگزیر دیدم که از شما تمنا می نمایم که دستورالعمل لازمه به اولیای امور بدهید که بروات کمپانی فارس را تا چهارم اکتبر، بابت صافی در شده بپردازند. از این تاریخ، چون ملاحظه ممنوعیت را نمودم، در هرگونه معاملات دست کشیده و مشغول محاسبه هستم.
20 مارس 1916- وزارت خارجه انگلیس
شرکت ها و اشخاصی که در این فهرست سیاه هستند، در ایران با دشمنان دولت انگلیس همکاری می کنند:
عبدالرحیم عرب
آقامحمدیوسف خبازبگلارف
آقامحمداسمعیل اصفهانی، مشهد
امین التجار، اصفهان
ابراهیم ابراهیمیان، لاله زار
بالاور، تهران
بوناتی شورین، تهران
گارنیک خان دانگیجیان
خریستو دورف، رشت
دمیتری تیاقتصادیس
گارنیک خان داروگروجیان
اگروبرادران، مشهد
قابزورک، لوسیوس و برونیک، اصفهان، شرکت فارس، شیراز
حاجی مشهدابراهیم تهرانچی سکو، تهران
حاجی عباس عرب، اصفهان
حاجی عبدالرحمن شیرازی
حاجی امین، اصفهان
حاجی غلام حسین، رشت
حاجی لطفعلی تبریزی، تهران
حاجی محمدرضا، اصفهان
حاجی محمدابراهیم ملک التجار، اصفهان
حاجی محمد ولینکانی، کرمان
حاجی صالح عرب، اصفهان
حاجی غلامعلی، بوشهر و شیراز
حاجی محمدباقر بهبهانی، بوشهر، شیراز
حاجی محمدحسین کازرونی، اصفهان
کمپانی اتحادیه و اسلامیه و مسعودیه
د- غفار بنکدار
کیخسرو رستمی (کیانیان)، کرمان و یزد
هریلز پاپادوپولو، رشت
هارلد، مشهد
هوفسمان، مشهد
خانم اغلو، رشت
اسماعیلف (جرج وزان)، قزوین
رحیم اتحادیه و پسران، تهران
کاپیری، مشهد
کارافانسیان، نیویورک
لاسکاریدیس و برادران، رشت
آندو روس تهالیس، رشت
شرکت هلندی (پرنیس. سی. اف)، تهران
حاجی محمدابراهیم ملک التجار، اصفهان
مشهدی اسماعیل سلماسی، کرمان
مشهدی غلام علی گالش فروش، رشت
محمدمهدی سمسار، اصفهان
مصطفی حسینی، تهران
محمد صالح، رشت
میرزاعلی کازرونی، بوشهر
محمدعلی تبریزی، بوشهر
میناسیان، تهران
پرشیش تپش (فرش ایرانی)، اصفهان
روور ویلهم، شیراز
صادق افشار، یزد
صفا و شرکا، بوشهر
سیسکیل لزوی، تهران
شرکت تمباک، اصفهان
سولزی تسالی، رشت
سروشیان، کرمان
داسموس
شرکت ونکهاوس، بوشهر
یواش اغلی، رشت
زیکا ابراهیم، کرمانشاه
حاجی محمدابراهیم
حاجی احمد، تهران
منبع: از کتاب اینجا طهران است... / مجموعه مقالاتی درباره طهران (1344-1269ه. ق) / به قلم منصوره اتحادیه (نظام مافی)
منبع: فرادید